AJVAR – algemene producten en bereidingswijzen
Karper
Cyprianus carpo, de Europese karper, werd al in de middeleeuwen gekweekt in kloosters. De grote vette vissen zorgden ervoor dat de monniken op vastendagen -en dat waren er toen heel wat- niet met honger naar bed hoefden. Of we de verspreiding van de vis over heel Europa aan die kweek te danken hebben is niet zeker, maar wel zeker is dat daardoor de ons nu bekende varianten zijn ontstaan, zoals de schubkarper, de spiegelkarper met zijn weinige, maar grote schubben en de lederkarper, die bijna geen schubben heeft op zijn leerachtige huid.
Hier in Nederland wordt de vis nauwelijks gegeten, maar in Centraal-Europa is dat wel anders. In het Duitse Bohemen en het Oostenrijkse Waldviertel is hij een gewilde consumptievis, vooral met Kerstmis. In Tsjechië en Slowakije is een kerstavond zonder karper bijna ondenkbaar, en ook in Polen, Roemenië en Hongarije komt de vis veelvuldig op tafel. Karper heeft stevig vlees met een karakteristieke aardse smaak, die goed samengaat met stevige smaakmakers als mierikswortel, uien en knoflook. Zoetige of zoet-zure sauzen met azijn, gember en donker bier passen goed bij deze vis, evenals pittige bereidingen met peper en paprika.
De karper is een grondvis. Hij leeft in stilstaand en langzaam stromend water en woelt daar door de modder op zoek naar kleine waterdieren, insecten, rottend blad en alles wat verder verteerbaar is. Daarom is de karper die sportvissers mee naar huis nemen eigenlijk niet te eten. De vis smaakt naar, tja, naar modder. In de grote kwekerijen worden de karpers, nadat ze uit de vijvers komen, in grote tanks gehouden vol zuiver, stromend water, zodat ze hun moddersmaak kwijtraken. Je kunt dat zelf ook doen door de vis een paar dagen in je badkuip te laten rondzwemmen voordat je hem naar de keuken brengt.
De laatste jaren zie je ook bij ons in de viskramen op de markten steeds vaker karpers liggen. Die zijn doorgaans dood. “Doorgaans”, want zo links of rechts zien we er nogal eens eentje liggen pierogen op zijn bedje van ijs. Karpers zijn taaie beesten. Die kunnen er erg lang over doen voor ze door verstikking de geest geven. In de Centraal-Europese landen doen ze dat beter. Daar worden karpers op markten, maar ook in de super, levend verkocht uit plastic kuipen of grote glazen tanks. Je laat ze ter plekke slachten, of neemt ze levend mee naar huis om daar het klusje zelf te doen. Verser kan je vis niet zijn, en bovendien weet je zo zeker dat hij zijn moddersmaak wat kwijt is.
Als je eenmaal een karper in huis hebt, in je koelkast of in je badkuip, dan moet je beslissen wat je ermee gaat doen. Óf je bakt hem in zijn geheel, in de oven of op de grill, óf je maakt er moten van, óf je fileert hem. Hieronder volgen wat tips over hoe je dat het beste doet.
Karper slachten
Als je karper nog leeft moet je hem slachten. Voordat je hem naar de andere wereld helpt is het wel zo humaan om het beestje eerst te verdoven. De beste manier om dat te doen is zo: zet de vis op zijn buik op een snijplank. Gebruik daarbij een keukendoek voor de grip, anders glipt de vis gegarandeerd uit je vingers en spartelt hij over de keukenvloer naar buiten. Neem een stok of een ander lang, stomp voorwerp. Een zware houten deegroller bijvoorbeeld is uitermate geschikt voor dit karweitje. Daarmee geef je het beest een ferme klap op zijn kop, precies boven de ogen. Dat zou afdoende moeten zijn, maar mocht het beest dan nog spartelen, dan sla je gewoon nog een keer.
Goed. De karper is nu verdoofd, maar nog niet dood. Om de karper definitief te laten hemelen zijn er twee opties. De eerste is de zgn. hartsteek. Het hart van de karper zit aan de onderzijde, precies achter de kieuwen (zie de afbeelding hierboven). Voor de hartsteek neem je een breed (koks)mes. Je zet het dwars op de buik, achter de kieuwen, met de punt in de richting van de ogen. Het moment dat je het hart raakt met je mes is het beest dood. Probleem hierbij is dat het hart van een karper ongeveer zo groot is als de nagel van je pink, dus de kans is groot -zeker als onervaren karperslachter- dat je het mist. Een zekerder methode is daarom het doorsnijden van de slagaders. Die zitten dicht onder de buikwand, juist onder/achter de kieuwen.
Leg de karper op zijn rug of zij op je aanrecht. Hou het beest vast met een keukendoek voor een goede grip. Steek met een klein, scherp mes aan de zijkant in de buikwand precies achter de kieuw, en snijd dan dwars door de buik tot de andere kieuw (zie afb. hieronder). Zo snij je de slagaders door. De vis zal nu doodbloeden, maar pas op: dat lukt niet altíjd zonder gespartel. Als je het bloed nodig hebt voor een recept, vang het dan op in een kom en meng er meteen wat azijn door om stolling te voorkomen.
Karper schoonmaken
Nu moet je de vis ontschubben. Doe dat voordat je hem leeghaalt. Leg de vis met de staart naar je toe, en hou hem daar goed aan vast. Een vaatdoek helpt je om meer grip te krijgen. Strijk dan met een kartelmes of met de achterkant van je fileermes tegen de stroomlijn van de vis in, en rasp er zo de schubben vanaf. Je kunt er ook een speciaal gereedschapje voor aanschaffen, een “écailleur” of ontschubber, misschien verkrijgbaar bij een hengelsportwinkel of een horeca-speciaalzaak, anders even wachten tot je volgende vakantie in Frankrijk. Als alle schubben verwijderd zijn spoel je de vis af met koud water.
Als je de vis heel wil bereiden, maak dan een lange snede over de onderkant van de buik en haal hem leeg. Pas op dat je de galblaas niet beschadigt. Spoel de vis goed schoon van binnen, en dep hem droog. Eventueel knip je met een schaar de vinnen eraf.
Karper in moten snijden
Als je de karper in moten wil serveren, haal hem dan na het ontschubben leeg zoals hierboven beschreven. Leg de vis op zijn zij. Snij de kop eraf. Die kun je bewaren om er een visbouillon mee te maken, evenals de ingewanden, behalve de zwemblaas en de galblaas.
Snij de vis nu met een zwaar (koks)mes in moten van 3-4 vingers dik. Gebruik daarbij een klopper om je mes door de dikke graten te slaan. Het vlees bij de staart snij je los van de graten, met een scherp fileermes plat tegen de graat aan. Reserveer die graatloze filets voor de allerkleinsten aan tafel. De hoefijzervormige moten die je nu hebt maak je verder schoon door aan de bovenkant het harde been van de rug en aan de onderkant (de binnenkant van het hoefijzer) de wervelkolom eruit te snijden. Je kunt de moten door de bloem halen en bakken in de pan, maar als je ze wil paneren en frituren, maak er dan twee “halve hoefijzers” van.
Karper fileren
Als je de vis gefileerd wil opdienen, dan hebben we wat meer werk. Leg de karper met de kop naar je toe op zijn zij. Snij hem bij de rugvin in, (dus niet achter de kop beginnen, maar in het midden van de rug!) en snij zo, van je af, het vlees naar de staart toe los van de ruggegraat. Snij de staart vervolgens helemaal los, met je mes plat tegen de graten, zodat de staartvin aan de andere “helft” van de vis blijft zitten. Dan snij je weer vanaf de rugvin over de rug naar je toe, het mes alweer zo plat mogelijk tegen de graten. Snij de filet los van de graat, maar laat de buik (en de ingewanden) nog met rust. Die blijft nog even vast zitten aan de andere “helft”, zodat je de vis straks kunt openklappen.
Draai de vis om en doe hetzelfde met de andere zijde.
Leg hem op zijn buik. Snij nu de kop van de vis in tweeën: leg het mes in de lengterichting op de kop en sla het er met een klopper of hamer (ik gebruik zelf altijd een afgedankte deegroller) doorheen. Pas op dat je de organen, en vooral de galblaas, niet beschadigt. Leg de vis weer op zijn zij, klap hem open en haal de ingewanden eruit. De galblaas en de zwemblaas gooi je weg. De rest kun je prima gebruiken voor een vissoepje.
Nu kun je de vis helemaal in tweeën snijden. Leg de helften met de opengesneden kant naar beneden, zet je mes achter de kieuwen en snijd de halve koppen eraf. Die kunnen ook in de soep.
Leg de filets nu met de opengesneden kant naar boven en snij de buikgraten los van het onderliggende vlees, het mes zo plat mogelijk. Nu kun je de filets in handelbare stukken snijden.
De graten met het resterende vlees eraan niet weggooien! Die kun je nog gebruiken voor -je had het al geraden- de soep.
RECEPTEN voor KARPER uit TSJECHIË:
karperfrietjes
karper voor kerst (4 recepten: gepaneerde gebakken karper met kaas en amandelen – karper in yoghurt gemarineerd – karper in bier gestoofd – “zwarte” karper met bier, azijn, groenten, kruiden en noten)
karper op Joodse wijze
RECEPTEN voor KARPER uit OOSTENRIJK:
Weense karpersoep (Fischbeuschelsuppe)
gefrituurde karper
karper met pompoen-roomsaus
karper met maanzaad
karper met walnoten
zwarte karper
RECEPTEN voor KARPER uit HONGARIJE:
Hongaarse vissoep
pörkölt van karper
RECEPTEN voor KARPER uit ROEMENIË:
karpersoep met room
karper met uien
karper met venkel
begraven karper
saramură van karper
RECEPTEN voor KARPER uit BULGARIJE:
karper voor St.Nicolaas
RECEPTEN voor KARPER uit SERVIË:
Servische vissoep
dronken karper
RECEPTEN voor KARPER uit MONTENEGRO:
karper in vruchtensaus